بررسی مشکلات ارگونومیکی کتابداران کتابخانه های عمومی استان همدان و ارائه راهکار جهت بهبود وضعیت

جزئیات و دریافت

این پایان نامه در قالب فرمت word قابل ویرایش ، آماده پرینت و ارائه به عنوان پروژه پایانی میباشد.

مقدمه:كار و انسان دو جزءاصلي و تفكيك ناپذير هستي است كه بايد به گونه اي متناسب با يكديگر برنامه ريزي شوند. نبود تناسب ميان توانمندي هاي انسان و نوع كاري كه او انجام ميدهد سبب بروز مشكلات بسياري ميشود در اين راستا علم ارگونومي از زواياي مختلف سلامت شاغلين و همچنينکارآيي آنها را مورد بررسي قرار مي دهد. مديريت اغلب از شرايط نامناسب کار و آنچه مي تواند سبب کاهش بهرهوري شود آگاهي ندارد و نيروي کار اغلب به شرايط نامناسب کار سازش مي يابند اما هزينه اين سازش افزايش زمان کار،پايين بودن کيفيت، افزايش صدمات و بيماريهاي ناشي از کار خواهد بود. هدف اين تحقيق ارائه توصيه هايي براي بهبود موقعيت کاري در کتابخانه ها و کمک به سازمان پشتيبان و نيز توصيه هايي براي حل مشکلات رايج در کتابخانه ها مي باشد.

روش کار: پ‍ژوهش توصیفی– مقطعی حاضر طی يک بازة زماني دو ماهه از آبان 1390 تا دی1390 از کتابداران شاغل در کتابخانه های عمومی استان همدان به تعداد112 نفر شرکت کردند. متغیرهای اصلی مطالعه شامل برخی ویژگی های دموگرافیک و ابزار کاری کتابداران بوده است. برای  جمع آوری اطلاعات از پرسشنامه  و چک لیست محقق ساخته که روایی وپایائی آن تایید گردید، استفاده شده است. پرسشنامه طراحی شده از سه بخش تشکیل شده بود که بخش اول آن شامل برخی اطلاعات دموگرافیکی، بخش دوم شامل وضعیت کاری کتابخانه و بخش سوم شامل بررسی شیوع اختلالات عضلانی برگرفته از پرسشنامه استاندارد نوردیک می باشد. چك ليست براي سنجش ابزار هاي كاري از استاندارد اوشا و نايوش الگو برداری شده است.داده ها با استفاده از نرم افزار 13 SPSS تجزیه و تحلیل و ارتباط بين متغيرها توسط شاخصهای آماری همبستگي رتبه‌اي اسپيرمن و ضريب خي مورد تحلیل قرار گرفت

يافته ها: يافته ها نشان داد بيشتر شاغلين صرف نظر از جنسيت، سن و سابقه کار در ناحيه کمر (51%) و گردن(48%) در طول يکسال گذشته دچار ناراحتي شده اند.با توجه به وظایف کتابداران در کتابخانه ها، هنگام جا زدن کتابها در قفسه ها،طبق داده ها تقريبا يک سوم کتابداران داراي حداقل يک نوع ناراحتي بودند.همینطور در رابطه کار با کامپيوتر بيش از نيمي از آنها در ناحيه شانه دچار ناراحتي بودند.طبق بررسی ابزار کاری و عدم وجود استاندارد ها در صندلی، میز، صفحه نمایش و صفحه کلید، داده ها نشان داد بين وضعيت صندلي، میز، مانیتور واختلالات اسکلتي _ عضلاني رابطه معنا دار آماري(025/0  (P = ( 009/0   (P=(045/0=(P وجود دارد. از بين کتابداران 37% آنها ابراز داشتند در طي يکسال گذشته به علت عوارض و ناراحتي هاي اسکلتي و عضلاني به پزشک مراجعه کرده اند.

نتايج:شيوع عوارض به رغم جوان بودن جمعيت بالا بوده و رابطه معني داري بين افزايش سابقه کار و سن افراد و ابتلا به عوارض اسکلتي عضلاني به دست آمد و همچنين عوامل کاري خطر گذار بر قسمت هاي مختلف بدن شناخته شد که بيش از همه در ناحيه گردن و کمر خود نمايي مي کردند. بنابراين بايد هر چه سريع تر شرايط محيط کار را اصلاح کرد و مديرانسازمانبرنامههاييرابرايبهبودوضعيت کاري،کاهش فشارها، اصلاح ابزار کار و آموزش شيوه صحيح کاري برنامه ريزي کنند.

1.1مقدمه

بديهي است شاغلين در هر حرفه و صنعتي به عنوان نيروهاي فعال و موثر در امر توليد و بهره وري محسوب مي شوند لذا کارفرمايان بايد به طور خاصي به سلامت کاربران و ايجاد فضايي مناسب با ويژگي هاي جسمي و روحي افراد بيانديشند در دنياي کنوني علوم مختلف بخش عمده اي از مشکلات افراد را در سيستم هاي کاري گوناگون حل کرده است در اين راستا نيز علوم و فنوني وجود دارند که از زواياي مختلف سلامت و بهداشت شاغلين و همچنينکارآيي آنها را مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار مي دهد يکي ازاين علوم، ارگونومي[1] يا مهندسي فاکتورهاي انساني[2]مي باشد. ارگونومي علمي است که از تطابق هر چه بيشتر کار با کاربر سخن مي گويد (1)واز دو واژه يوناني ارگو[3]به معناي كار ونومي[4]به معناي قاعده و قانون طبيعي ريشه گرفته و در لغت به معناي قانون كاريا ارتباط بين كارگر و محيط كار تعريف شده است. اين واژه نخستين بار در سال 1875ميلادي به وسيله فردي به نام وو جسيچ جاستر[5] در يك روزنامه لهستاني به كار برده شد.علم ارگونومي يا همان مهندسي فاكتورهاي انساني مجموعه اي از علوم پايه مختلف ازجمله فيزيولوژي، روانشناسي، فيزيك، مكانيك و جامعه شناسي است که اين علوم پايه در كنار يكديگر به طراحي بهتر سازمان براي بهره وري بيشتركمك مي كنند(2). ارگونومينوعي مطالعه علمي افراد (شامل خصوصيات – عادات – محدوديت ها)و کار آنها(فعاليت هاي جسمي و فکري در ارتباط با کار و توليد ويا فعاليت روزانه) است (3). علم و تکنيکي است که به آناليز مسائل شاغلين در محيط هاي کار و زندگي آنها پرداخته و سعي در تجزيه و تحليل ارتباط ها،شرايط و وضعيت هاي زندگي و تطابق آنها با نياز ها و قابليت هاي انسان دارد(4). همچنين علم مطالعه انسانها در حين کار براي درک ارتباطات پيچيده ميان افراد و جنبه هاي فيزيکي و روانشناختي محيط کار،نياز هاي شغلي و روش هاي کار مي باشد(5) و دو هدف عمده را دنبال ميکند:ارتقاء سطح بهداشت و افزايش بهره وري (6). با توجه به تطابق علمي كار و محيط كار با مشخصات فيزيكي و رواني انسان، ارگونوميست[6]اندازه هاي فيزيكي بدن افراد و تواناييهاي جسماني آنان را اندازه گيري و كار و محيط كار را براساس نتايج حاصله چنان طراحي مي كند كه با مشخصات فيزيكي تعداد بيشتري از افراد تطابق داشته باشد (7) و افراد را با محصولات،توليدات،تجهيزات،امکانات،روش ها و محيط زندگي و کار مورد مطالعه قرار مي دهد و با کمک علوم فني _ مهندسي (که عمدتا به تکنيک ها و فنون مي پردازد) به طراحي وسائل براي افراد تاکيد دارد(8) بنابراين ترکيبي است از رشته‌هاي بيومکانيک، فيزيولوژي، آنتروپومتري و روانشناسي صنعتي که به بررسي تناسب محيط کاري کارمند با شرايط وي مي‌پردازد(9). طراحي و ارزيابي کارها، محصولات، محيط و سيستم کاري شاغل براي سازگار ساختن آنها با نيازها، توانايي‌ها و محدوديت‌هاي افراد نيز از وظايف يک ارگونوميست است(9). بنابراين ارگونومي يک دانش چند رشته‌اي[7] است که اطلاعات مربوط به ظرفيتهاي هر انسان (توانايي ها، محدوديت ها و ظرفيتهاي فيزيکي و رواني) را گردآوري کرده و آنها را درطراحي مشاغل (کار)، محصولات، سيستم هاي در ارتباط با انسان، مکانهاي کار و تجهيزات با هدف پيشگيري ازبروز مسايل و مشکلاتو آسيب هاي مربوط به سلامتي و همينطور بهبود و بهينه سازي، بهره وري و کيفيت بکار مي‌برد (10). مطالعه کار در ارتباط با محيطي که کار در آن انجام مي شود(محيط کاري)و شخصي که آن را انجام مي دهد(کارمند) براي پيشگيري از انواع مشکلات و افزايش کارايي کارمند کمک مي کند. با توجه به اين توضيحات اين علم شامل طيف وسيعي از موقعيت هايي مي شود که روي راحتي، سلامتي و ايمني انساتي تاثير مي گذارد که شامل عواملي مانند روشنايي،صدا،دما،ارتعاش،ابزار کار،طراحي صندلي،طراحي شغليو همين طور نوبت کاري،وقفه هاي کاري،برنامه ريزي هاي وعده هاي غذايي مي باشد.در اين مدل به اصول پايه اي ازجمله نشستن،ايستادن،ابزار،کارهاي فيزيکي و سنگين پرداخته شده است (11). كار و انسان دو جزءاصلي و تفكيك ناپذير هستي است كه بايد به گونه اي متناسب با يكديگر برنامه ريزي شوند. نبود همخواني و تناسب ميان توانمندي هاي انسان و نوع كاري كه او انجام ميدهد سبب بروز مشكلات بسياري ميشود كه از آن جمله ميتوان به رخداد حوادث و بيماريهاي ناشي از كار و پايين بودن بهره وري نيروي كار اشاره كرد(12) و توجه به آسيب ها، ابزارو تجهيزات که مطابق با توانايي ها و محدوديت هاي فيزيکي کارمندان باشد، مي تواند کمک کننده باشد (13). همچنين حذف موانع براي بهبود کيفيت و کارايي انسان جهت توليد محصولات،وظايف و محيط کاري، نقش اين علم را پر رنگ تر مي کند (14). ريسک فاکتورهاي ارگونوميکي مرتبط با کار شامل فشار هاي فيزيکي و موقعيت محيط کاري مي باشد که ممکن است به عنوان يک عامل آسيببراي سيستم اسکلتي عضلاني يک کارمند مطرح شود زيرا اين فاکتورها در حين انجام کار يا در طول زمان بر اثر تقابل کارمند با محيط کاري ايجاد مي شود (13). در اين علم مباحث گوناگوني مطرح مي شود براي نمونه: ارزيابي کارايي افراد به کمک مطالعات و بررسي هاي فيزيولوژيکي، بررسي فعاليت اندام ها در حين کار از ديدگاه اصول بيومکانيک، مطالعه زمانهاي کار و استراحت، بررسي ارتباطات متقابل بين انسان و محيط کار، آناليز کار، آنتروپومتري و طراحي آنتروپومتريک، طراحي ايستگاههاي کار،تجهيزات و ابزار هاي دستي، بررسي تاثيرات کارهاي نوبتي بر عملکرد افراد، بررسي تاثيرات شرايط محيط کاربر عملکرد دستگاههاي مختلف بدن، آناليز سيستم انسان و ماشين، ارزيابي کار، طراحي عوامل فيزيکي در ايستگاههاي کار، بررسي ميزان خستگي ناشي از کار مي باشد (1).

1.2بيان مسئله

در زندگي روزمره ما انساني موفق است که کار را به طرز صحيح انجام دهد و در حد مطلوب خود استراحت کند تا برايش چه از نظر جسماني و چه از نظر رواني مشکلي به وجود نيايد.آسيبهاي به وجود آمده با عوامل بسيارمانند شرايط فيزيكي محيط كار ونوع كاري، مدت زمان انجام و خصوصيات جسماني افراد ارتباط دارد (7).ارگونومي در کتابداري نيز شامل درک توانايي ها و محدوديت هاي انسان براي طراحي محيط کار،روش هاي آماده سازي، کارهاي سازماندهي و افزايش بهره وري کارکنان،سلامت،راحتي و کارآمدي آنها مي باشد. مهمترين عوامل ارگونوميکي در محيط کار کتابخانه شامل:انتخاب فن آوري هاي جديد در کارکتابخانه،طراحي فيزيکي مناسب براي فضاي کاري،انتخاب تجهيزات و امکانات مناسب، روش هاي جمع آوري کتاب و تجهيزات و مواد کتابخانه،توصيه هايي براي جابجايي دستي کتابها و مواد کتابخانه مي باشد.در گذشته کتابخانه ها بيشتر با هدف خلق يک اثر هنري ساخته مي شدند و به ندرت به آن به عنوان يک فرايند صنعتي نگاه مي کردند اما با افزايش تقاضا براي دريافت اطلاعات در جهان امروز،طراحي کتابخانه ها با هدف به کارگيري فن آوري هاي جديد در آن، مورد تجديد نظر واقع شد(15). در مقاله ايکه وابسته به سيستم دانشگاه گرجستان است، برنامه آنلاين آموزش ارگونومي در کتابخانه ها وجود دارد و براي آموزش کارمندان دانشگاه و وضعيت ارگونوميکي محيط کاري کاربرد دارد و هدف آن بالا بردن ميزان سلامتي و ارائه بهترين شرايط کاري در تمام بخش هاي دانشگاه گرجستان است (16). ورود كامپيوتر به عنوان ابزار جديد نيز باعث تغييراتي در مشاغل مختلف از جمله كتابداري شده است. سرعت كار افزايش يافته و عملكردها و بهره وري ها تغيير كرده اند (17).با وجود گذشت كمتر از چهار دهه،اين فن آوري ها بخشي از بديهي ترين ابزارهاي کار کتابداران را تشكيل داده است(6). طي بيست سال اخير تعداد و اهميت كامپيوتر در كتابخانه ها چشمگير بوده و به اصلي ترين ابزاركتابداري تبديل شده است. بنابراين درصورت بروز هرحادثه اي که منجر به توقف كاري كامپيوترها باشد خسارات مادي و معنوي زيادي را به کتابخانه هاوارد مي کند (18). پس در اين صورت کار کردن با کامپيوتر اگر به صورت صحيح انجام نگيردباعث بروز ناراحتي مي شود زيرا کار کردن در وضعيت سخت و ناراحت کننده موجب ناراحتي هاي زودگذر در تمام اعضاي بدن مي شود و چنانچه فرد در مدتهاي طولاني در اين وضعيتها مشغول کار باشد ممکن است منجر به ناراحتي هاي ديگري در بافت عضلاني- اسکلتي يا اعصاب محيطي شده و در نهايت موجب از کار افتادگي او شود بنابراين مهمترين عامل در بسياري از مشکلات بهداشتي و بيماريهايناشي از کار مي تواند در اثر وجود محيط کار نامناسب و عدم انطباق با استانداردها باشدو براي پيشگيري و کنترل آسيب هاي جسماني ناشي از شرايط محيط کار، ارگونومي مطرح مي شود(19). آموزش قوانين،دستورالعمل ها و عملکردهاي طراحي محيط به صورت عمومي و مخصوصا ارگونوميکي نکته اساسي به شمار مي رود.مهارت هاي لازم براي به کار بردن اصول ارگونومي شامل:۱- آموزش دستورالعمل ها،۲- تعريف چارچوب براي نوع بررسي محيط،۳- يادگيري ارزيابي وضعيت ارگونوميکي شغل با استفاده از دستورالعمل هامي باشد (20).مديريت اغلب از شرايط نامناسب کار و آنچه مي تواند سبب کاهش بهرهوري شود آگاهي ندارد و نيروي کار اغلب به شرايط نامناسب کار سازش مي يابند اما هزينه اين سازش افزايش زمان کار،پايين بودن کيفيت، افزايش صدمات و بيماريهاي ناشي از کار خواهد بود(21). هدف اين تحقيق ارائه توصيه هايي براي بهبود موقعيت کاري در اکثر کتابخانه ها و کمک به سازمان پشتيبان و نيز طراحي کتابخانه ها و نيز توصيه هايي براي حل مشکلات و مسائل رايج در تمام کتابخانه ها است. ممکن است اندکي غير قابل تصور باشد اما کارهاي کتابخانه شبيه بسياري از کارهاي صنعتي است از قبيل بلند کردن هاي مکرر، هل دادن و کشيدن و فعاليت هايي که باعث خستگي شانه ها و مچ ها مي شود و نيز ارتباط با جامعه و نيز وزن و تعداد موادي که به صورت دستي جا به جا مي شود بسيار شبيه انبار گرداني در کارخانه ها است (22). مشکلات کاري با افزايش فضا و طراحي بد بخش امانت بيشتر مي شود و شکايات از اين ناراحتي هاي فزيکي شامل ناراحتي هاي آرنج و شانه مربوط به کارهاي دستي و تکراري کتابخانه مثل امانت دادن و امانت پس گرفتن،ناراحتي هاي گردن مربوط به نگاه کردن به صفحه کامپيوتر در ارتفاعات نا مناسب که کارمندان کوتا قد شانه ها و آرنج خود را براي کار با کامپيوتر بلند مي کنند و کارمندان بلند قد پشت و شانه ها خودرا براي کار کردن خم مي کنند که باعث ناراحتي ها پشت براي آنها مي شود (15).

يکي ديگر از مشکلات کاري کتابداران نوبت کاري است که به هر نوع کاري که به طور منظم و معين در بيرون از دريچه زماني کار روزانه انجام پذيرد اطلاق مي شود. به طور قراردادي ساعت ٧ صبح تا٦ بعد از ظهر حد و مرز دريچه زماني کار روزانه را تعيين مي کنند بنابراين هر گونه کاري که در بيرون از ساعات ياد شده انجام شود نوبت کاري ناميده مي شود.در خانواده وظايفي وجود دارد که ممکن است به طور نا مطلوبي تحت تاثير نوبت کاري قرار گيرند. معمولا مسائل و مشکلات خانوادگي ناشي از نوبت کاري به علت انتظاراتي که بر اساس شرايط طبيعي ٥ روز کاري در هفته در خانواده ايجاد مي شوند به وجود مي آيند مشکلات خانوادگي ناشي از نوبت کاري در کارمندان عصر کار مي تواند به گستردگي و بزرگي مشکلات خانوادگي کارمندان شب کار باشد. به طور کلي ممکن است سه وظيفه خانوادگي و زناشويي  نگهداري و مراقبت، روابط و ارتباطات اجتماعي و روابط جنسي تحت تاثير نوبت کاري قرار گيرند. بر اساس نتايج مطالعات انجام شده بيش از ٧٠ % از کارمندان عصر کار و ٦٠ % از کارمندان شب کار از مدت زماني که صرف خانواده و همسر خود مي نمايند راضي نيستند اين وضعيت در کمتر از ٤٥% کارمندان روز کار گزارش شده است است به هر حال نوبت کاري داراي تاثيرات منفي بر زندگي زناشويي بوده و براي ازدواج يک عامل منفي به شمار مي رود. لذا مدير بايد به مشکلات ناشي از نوبت کاري در افراد خود پي برده و نظام نوبت کاري را به نحوي طرح ريزي و تدبير کند که علاده بر مسائل اقتصادي و مديريتي نيروي کار تندرست و فرآور داشته باشد (7). بنابراين اين تحقيق به بررسي و ارزيابي وضعيت ارگونوميکي کتابداران کتابخانه هاي عمومي و عواملي که باعث ايجاد ناراحتي در کتابداران در طولاني مدت مي شودپرداخته و به اين مسئله پاسخ مي دهد که آيا کتابداران شاغل در کنابخانه هاي عمومي همدان در محيط کاري خود از شرايط مطلوب ارگونوميکي برخوردارند؟ و اينکه آيا از نظر اختلالات اسکلتي_ عضلاني در وضعيت سلامت به سر مي برند؟