فصل اول
1-1-مقدمه
اقلیم ، سیستم پیچیده¬ای است که عمدتاً به دلیل افزایش گازهای گلخانه¬ای درحال تغییر است. آب و هوای کره زمین در طول قرن بیستم به ویژه در دو دهه اخیر تعادل خود را از دست داده و تمایل به افزایش دما نشان داده¬است(رحیمی¬و همکاران، 1392). تغییر اقلیم از دیدگاه بسیاری از صاحب نظران یک پدیده طبیعی است که در توالی¬های زمانی بلند مدت اتفاق افتاده و مجدداً نیز به وقوع می¬پیوندد. تأثیر فعالیت¬های بشری سبب تشدید اثرات پدیده¬های تغییر اقلیم، شدت روند تغییرات و تغییر بازه¬ی زمانی توالی تغییرات اقلیمی می¬شود( جهانبخش و همکاران،1389؛ رضایی و همکاران،1392). تغییراقلیم جهان با سرعتی بی-سابقه در حال تغییر است و این نیز پیامدهای زیادی از قبیل کاهش امنیت تولید غذا، خشکسالی، فقر، افزایش مخاطرات طبیعی و افزایش تنش¬های اقتصادی - اجتماعی را به دنبال دارد. در حقیقت تغییر اقلیم در راس نه خطر مهم قرار گرفته است. حدود 90 درصد از بلایای طبیعی که در جهان رخ می¬دهند، در ارتباط با عوامل اقلیمی است و در میان آنها تغييرات و نوسانات اقليمي از جمله کاهش بارندگي و افزايش دماي کره زمين اثرات نامطلوب زيادي بر کشاورزي مناطق خشک جهان، خصوصأ ايران داشته است(کرمی و همکاران، 1392). یکی از زوایای مطالعاتی گرد و غبارها بررسی تغییرات اقلیمی و نقش گرمایش جهانی در بروز یا تشدید این پدیده بعنوان یک چالش زیست محیطی می¬باشد. نواحی خشک و نیمه خشک دنیا شامل بیابان¬ها و حواشی نیمه خشک وسیع آنها شرایط محیطی شکننده¬ای دارند، در واقع، تغییری کوچک در یک یا چند جزء این محیط می‌تواند به سرعت به یک اختلال یا نابسامانی محیطی منجر گردد، این مسئله خود می‌تواند باعث از بین رفتن پوشش گیاهی و پیدایش شرایط بیابانی در نواحی حاشیه‌ای آنها شود، خشکسالی بعنوان یک تغییر بارز سبب از بین رفتن خاک و پوشش گیاهی و در نتیجه محیا کردن شرایط برای جولان دادن باد و بالاخره برداشت ذرات گرد و غبار شود(فراصت، 1390). مطالعات نشان می¬دهد که متأسفانه مدیریت ناپایدار و ارزیابی نشده در کشورهای خاورمیانه منجر به رشد مضاعف سرعت تغییر اقلیم و گسترش بحران¬های زیست¬محیطی در منطقه شده است. از این رو کشورهای منطقه نیازمند باز تعریفی از مدیریت بر مبنای توسعه پایدار و برنامه¬ریزی ارزیابی شده هستند(مصباح زاده و همکاران، 1392). کشور ایران نیز به دلیل داشتن اقلیم خشک از بی نظمی اقلیمی شدید برخوردار است بدین جهت مخاطرات اقلیمی در ایران فراوان¬تر و شدیدتر هستند. هر سال در هر نقطه از کشور مخاطرات اقلیمی رخ می¬دهند و عامل مهمی در توسعه و برنامه¬ریزی کشور می¬باشند که شناخت این مخاطرات از اهمیت بالایی برخوردار است(علیجانی،1390). تغییرات مشهودی که به تدریج پس از انقلاب صنعتی در اقلیم کره زمین به وجود آمد، زمینه ساز وقوع پدیده¬های جدی اقلیمی از جمله رخدادهای گرد و غباری شد. این رخدادها در دهه اخیر به بزرگترین چالش زیست¬محیطی در جنوب غرب ایران تبدیل شده¬اند. گرد و غبار یکی از مخاطرات اقلیمی در مناطق خشک و نیمه خشک دنیا می¬باشد و به عنوان یکی از اشکال مهم آلودگی جو همواره مورد توجه محققین در سراسر دنیا بوده و از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است(ناصر پور و همکاران، 1392). گاهي اوقات، نظام¬هاي اجتماعي (جامعه، گروه¬ها و افراد) در طول فرايند توسعه و تحولشان تحت تأثير نيروهاي مخرب گوناگوني قرار مي¬گيرند، که منشأ بعضي از اين نيروهاي مخرب در طبيعت يافت مي¬شود، اما برخي از آنها نيز، نتيجه ناسازگاري فردي و گروهي در جماعات انساني است، همانند عدم موفقيت¬هاي شخصي يا عمل غيرمسئولانه نسبت به نظام¬هاي تکنيکي و محيطي. شرايط جديد زندگي بشري، متأثر از جهاني شدن و گرايشات غيرقابل پيش بيني(نسبت به عوامل اصلي محيط¬هاي داخلي و خارجي) است که مخاطرات جديد را افزايش مي¬دهند. در حال حاضر اين مسئله که" آينده بشر به ميزان زيادي به آمادگي او براي مواجه با مخاطرات و بحران ¬هاي گوناگون بستگي دارد" بيش از هر زمان ديگر ملموس و قابل رويت است. اين مسئله همچنين به قابليت¬هاي جامعه جهاني براي بدست آوردن توسعه نظام¬مند در راستاي آينده پايدار اجتماعي ، سياسي ، اقتصادي و اکولوژيکي بستگي زيادي خواهد داشت(بهزادیان مهر،1392). پارسونز معتقد است هر نظام از طريق تأمين يکسري شرايط و الزامات کارکردي دوام مي¬يابد که عبارتند از؛ انطباق ، توفيق ، يگانگي و پايداري . چنانچه يکي از اين الزامات دچار مشکل گردد، از آن به عنوان بحران تلقي مي گردد. بنابراين مديريت بحران با نمودهاي ذهني و مفهومي ، عينيت مي¬يابد. با توجه به اينکه "پايداري بخش اصلي و حياتي از فرايند آمادگي بشر در مقابل بحران¬ها و چالش¬هاي جديد است" ما بايد در جستجوي راه¬هاي رسيدن بدين پايداري باشيم و آنچه مسلم است اينکه؛ مسير دستيابي به چنين آرماني از درون اجتماع مي¬گذرد(فضلی و همکاران،1392). در سال¬های اخیر این پدیده در ایران ابعاد تازه¬ای گرفته و از یک معضل محلی، به مسئله¬ای ملی تبدیل شده است. کشور ایران به دلیل همجوار بودن با بخش وسیعی از پهنه¬های بیابانی تحت آثار نامطلوب این پدیده قرار می¬گیرد. بدلیل تاثیرات مهمی که طوفان¬ های گرد و غبار بر روی تغییر شرایط اقلیمی می¬گذارند، بررسی این پدیده ها امری ضروری می¬باشد(آخوندزاده و همکاران، 1392).
2-1- بیان مسئله
مشکلات مربوط به مسائل زیست¬محیطی بسیار گسترده می¬باشند، اما اکثر آنها منجر به کاستن از منابع، آلودگی هوا و یا تخریب کیفیت اصلی طبیعت و در نتیجه تهدید طبیعت می¬گردند. مسائل زیست-محیطی بصورت محلی اتفاق می¬افتند اما اثرات¬شان ممکن است جهانی باشد. از این جهت، برخی مسائل زیست محیطی از قبیل تغییرات آب و هوا و اقلیم، باران اسیدی و تخریب لایه ازن و...، به¬عنوان مسائل زیست¬محیطی فرامرزی نامیده می¬شوند. یکی از این مسائل پدیده گرد و غبار می¬باشد(مرفع و همکاران،1390). گرد و غبار ممکن است برای روزهای متوالی در جو منطقه به صورت معلق باقی مانده و اثرات زیانباری را ایجاد نماید. در این حالت علاوه بر آلودگی¬¬های زیست¬محیطی و بهداشتی فعالیت روزمره انسانی، حمل و نقل و فعالیت بسیاری از صنایع با مشکل مواجه می¬شود. ایجاد و توسعه توفان¬های گرد و غبار به سه عامل فراهم بودن خاک، سرعت باد و ناپایداری هوا بستگی دارد. علل طبیعی در ایجاد گردوغبار به¬طور عمده نشأت گرفته از نه منطقه بیابانی در جهان می¬باشد که عبارتند¬از: شمال آفریقا(صحرای صحارا)، جنوب آفریقا، شرق چین، شمال آمریکا، جنوب آمریکا و استرالیا، شبه جزیره عربستان و آسیای مرکزی. (عبدویس و همکاران،1390). منشأ گرد و غبارهای وارده به استان خوزستان بیشتر فرامحلی بوده و از بیابان¬های کشورهای همجوار شکل می¬گیرند( طاووسی و همکاران،1387). ) البته در سالهای اخیر به دلایل اقلیمی و بشری کانون¬های متعدد گرد و غبار در استان تشکیل شده و به منشا طوفان¬های خاکی در استان تبدیل شده¬اند همچنین تحقیقات دانشمندان بر روی رسوبات کف اقیانوس¬¬ها نشان می¬دهد که طوفان¬های گردوغبار از 70 میلیون سال( قبل از دوره کرتاسه زمین شناسی) اتفاق می¬افتاده است(رواحی نژاد و خسروی پور،1391؛ ندافی، 2010)، بعلت فقدان پوشش گیاهی در مناطق مستعد گرد و غبار، هوای بالای این مناطق شروع به گرم شدن کرده و به سمت بالا حرکت می¬کند، و زمانیکه به بادهایی با سرعت بالای تروپوسفری برخورد نماید، در نتیجه یک جریان چرخشی متمایل به سمت پایین ایجاد می¬شود، که این بادهای با شدت بالا در برخورد با سطح زمین باعث ایجاد طوفان¬های گرد و غباری می¬شوند. میزان بارش سالانه در این مناطق کمتر از 50 میلی¬متر در سال است(جمالی و بیات،1390). روند صنعتی شدن کنونی، افزایش در آلودگی هوا منجر به افزایش چهار برابری در مرگ و میر افراد نابالغ به علت بیماری¬های برنشیت و کشمکش¬های مربوط به علائم امراض تنفسی می¬شود. در کل از همه مرگ و میرهای جهانی مربوط به آلودگی هوا یک دهم به محیط¬های خارجی نسبت داده می-شود. بیشترین مرگ و میرها، مرگ و میرهای پیش از بلوغ ناشی از آلودگی هوا به علت در معرض قرار گرفتن زیاد در برابر آلودگی هوا در نواحی روستایی و سکونت¬گاه¬های حومه شهری است. تمرکز ذرات قابل استنشاق، هزار برابر بیشتر از ذرات در هوای بیرون شهری است. این خطر که سلامت تنفسی زنان و کودکان را به بخصوص کاهش می¬دهد در کل در مرگ و میر از 4 میلیون مرگ و میر برآورده شده ناشی از بیماری¬های عفونی سهیم هستند. همچنین شواهد اپیدمی شناختی بسیاری وجود دارد که این وضعیت به افزایش خطر سرطان¬های جگر، سل، آب مروارید چشمی منجر می¬شود. این¬ها همه پیامدهای اکولوژی معیوب هستند که متکی به منابع انرژی کم اهمیت و تکنولوژیکی ¬های نامؤثر در مساکن و خانه¬های کم درآمد سنتی است. خانواده¬هایی که دارای سطوح پایینی از درآمد، آموزش و انتقال دانش مواجه¬اند. خطرات جدی آلودگی هوای داخلی و درون خانه انعکاس و بازتاب دهنده سبک زندگی جوامع روستایی، جمعیت شهری حومه و اطراف شهرهاست. در مجموع امنیت روانی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و سلامت مردم و پایداری حکومت¬ها و جوامع با خطر جدی مواجهه شده است و هر لحضه بیم آن می¬رود که تنش، ناآرامی، فقر، گرسنگی، جنگ، بیماری و مهاجرت و آوارگان زیست¬محیطی دامن کشورها را در برگیرد. تغییرات آب و هوایی و محیط¬زیستی معضل مهم توسعه انسانی عصر جدید بشری است. تغییرات آب و هوایی، آزادی، توانایی و انتخاب¬های انسانی را مورد تهدید قرار داده است. و همچنین ایجاد بیماری¬های عفونی، تولید غذا، گرسنگی و سوء تغذیه را ایجاد کرده است. همچنین مجموعه روابط فرهنگی، اقتصادی و سیاسی باید مد نظر قرار گیرند. نهادهای مدیریت منابع و نهادهای آموزشی باید همکاری شفاف میان رشته¬ای و جمعی را در زمینه علوم و مدیریت خدمات اکوسیستم ارتقاء دهند. برنامه¬های محیط¬زیست بایستی برای ایجاد توانایی هوشمند، هوشیاری و آمادگی¬های اضطراری برای مقابله با فرسایش اکولوژیکی مزمن و شدید و پیامدهای آن توسعه یابند. رسانه¬های عمومی باید تحقیقات و نتایج ناشی از آنها را به جامعه و نهادها منتقل کرده و تشویق نمایند(التیامی نیا، 1392).
بر اين اساس مي‌توان گفت اتخاذ رفتار هاي افراد جامعه براي سلامتي، ريشه در نگرش‌ها و باورهاي افراد دارد و تا زماني كه اين باورها تغيير نيابند و با رفتارهاي مناسب جايگزين نشوند، ضمانتي براي كاهش عوامل خطر فردي در جامعه وجود نخواهد داشت. در ميان متون بازاريابي اجتماعي، الگوهاي بسياري در زمينه تغيير رفتار وجود دارند كه از جمله آنها، تئوري رفتار برنامه‌ريزي شده مي‌باشد. در اين مطالعه نيز از تئوري رفتار برنامه‌ريزي شده و همچنین مدل اعتقاد بهداشتی استفاده شده است و تلاش شده تا بر مبناي اين مدل، باورها و نگرش‌هاي افراد نسبت به رفتار در مواجهه با گرد و غبار مورد بررسي قرار گيرد. در رابطه با استفاده از مدل رفتار برنامه‌ريزي شده و مدل اعتقاد بهداشتی در بحث گرد و غبار تاكنون در داخل كشور تحقيقي مشاهده نگرديده است ولي گویه¬های مدل به صورت جداگانه در تحقيقات مختلف با موضوعات متفاوت مورد بررسي قرار گرفته است.
از این رو در این پژوهش به جستجوی جواب برای سؤال های اساسی زیر پرداخته می شود که رفتار خانوارهای روستایی و شهری نسبت به گرد و غبار چگونه است؟ آیا تفاوتی بین رفتار خانوارهای روستایی و شهری جهت مقابله با این پدیده وجود دارد؟ و عوامل مؤثر بر این رفتارها کدامند؟